6493 SAYILI ÖDEME VE MENKUL KIYMET MUTABAKAT SİSTEMLERİ, ÖDEME HİZMETLERİ VE ELEKTRONİK PARA KURULUŞLARI HAKKINDA KANUN ÇERÇEVESİNDE ÖDEME SİSTEMATİĞİNİN İŞLEYİŞİ VE OYUNCULARI [1].
GİRİŞ
Bilişim teknolojilerinin hızla gelişmesiyle teknoloji hayatımızın her alanına dâhil olmuş, özellikle ticaretin elektronik ortama taşınması ile de klasik anlamda para ve ödeme yöntemleri de şekil değiştirmiş ve hayatımıza yeni kavram ve yöntemler dâhil olmuştur.
Klasik anlamda banknot ve metal olarak piyasada dolaşımda olan para, yerini dijital türevlerine bırakmış ve merkez bankasına bağlı olan veya olmayan çeşitli elektronik ödeme yöntemleri bankacılık sistemlerine ve günlük hayatlarımıza dâhil olmuştur.
Ödemelerin fiilen temasla gerçekleştiği, nakit bulundurma zorunluluğunun bulunduğu nakit ödeme yönteminden sonra elektronik ödeme yöntemlerinin hayatımıza girmesi ile hem küçük ölçekli firmalar hem de bireysel tüketiciler için ürünü ve hizmeti sunma, ürüne ve hizmete ulaşma çok daha kolay hale gelmiş ve ödeme yöntemleri hızla gelişmeye ve çeşitlenmeye devam etmiştir. Elbette bu yeni alternatif ödeme yöntemleri beraberinde bazı güvenlik sorunlarını da beraberinde getirmiştir.
Teknolojinin hızla ekonomi ve ticarette etkin rol oynaması, alternatif ödeme yöntemlerinin ortaya çıkması ile tüm bu sistemlerin düzenlenmesi, denetlenmesi ve güvenli bir yapı oluşturulabilmesi amacıyla yasal düzenlemelerin yapılması gerekliliği doğmuştur.
Ülkemizde de bu yapının doğru işleyebilmesini sağlayan çeşitli yasal düzenlemeler yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir.
Ödeme yöntemleri konusunda en önemli düzenleme 27 Haziran 2013 tarihinde yürürlüğe giren 6493 sayılı ödeme ve menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun’dur.
İş bu çalışmada ilgili kanun çerçevesinde Türkiye’deki ödeme sistematiğinin işleyişi ve oyuncuları genel olarak izah edilmeye çalışılacak, ardından da en çok kullanılan elektronik ödeme yöntemleri detaylandırılacaktır.
Geleneksel anlamda ticaret insanlık tarihinin ilk yıllarından beri önce takasla sonra da paranın bulunmasıyla, para kullanılarak yapılan ve bugünlere büyük değişimlerden geçerek gelen son yüzyılda ise teknolojik gelişmelerle dijital bir platforma da geçerek gelişen bir olgudur.[2].
Elektronik ticaretin ise uluslararası teşkilatlar tarafından yapılmış birçok tanımı mevcuttur. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD)’ye göre e-ticaret “siparişlerin alınması veya verilmesi amacıyla özel olarak dizayn edilmiş yöntemler kullanarak, bilgisayar ağları üzerinden yapılan mal ve hizmetlerin alım, satım işlemidir” şeklinde tanımlanırken[3]., Dünya Ticaret Örgütü ise (WTO) “mal ve hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağlarının üzerinden yapılması” olarak tanımlamıştır.[4]. Bu iki tanımdan da yola çıkarak elektronik ticaret, kural olarak coğrafi koşullarla bağlı kalmaksızın mal veya hizmet alım-satımlarının bilgisayar ve teknolojik alt yapılar ve yine kendine ödeme yöntemleri kullanılmak suretiyle gerçekleştirilmesi şeklinde tanımlanabilir.[5].
Günümüzde elektronik ticaretin kapasitesi özellikle teknolojiye erişimin kolaylaşması ve ucuzlaması ile internet kullanıcılarının sayısının artmasına paralel olarak hızla yükselmektedir.[6].
Elektronik ticaretin hızlı bir gelişim sürecine girmesiyle Avrupa’ da 1990’lı yıllarda kullanılmaya başlayan elektronik para ve elektronik ödeme yöntemlerinin hukuki bir zemine oturtulabilmesi için çeşitli çalışmalar yapılmaya başlanmış,[7]. 2000 yılı itibariyle 2000/46/AK numaralı AB direktifi ile düzenlemeye alınmış, 2009 yılındaki 2009/110/AK numaralı AB direktifi ile 2000 yılındaki 2000/46/AK numaralı AB direktifi ilga edilmiştir.
Ülkemizde ise, 2013 yılına kadar, elektronik para, ödeme sistemleri ve ödeme hizmetlerine ilişkin özel bir düzenleme yapılamamış, ilgili işleyiş 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) Kanunu, 5411 sayılı Bankacılık Kanunu, 5941 sayılı Çek Kanunu, 5464 sayıl Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu, 6102 Türk Ticaret Kanunu gibi yürürlükte olan kanunlarla yorumlanarak yürütülmeye çalışılmış,[8]. bu durum da uygulamada ve bazı çalışmalarda sıklıkla kavram karmaşasına neden olmuştur. Hatta öyle ki, ödeme ve elektronik para hizmeti sunan birçok kuruluşun kendilerini ödeme sistemi olarak tanımladıkları, hatta 6493 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesinden önce birçoğunun ticaret unvanlarında ödeme sistemi ibaresine yer verdiği görülmüştür.[9].
Bu gereksinimden ve AB ile bu yönde uyum sağlanması ve iç hukukun düzenlenmesi amacıyla mevzuat çalışmaları yapılmaya başlanmış, 2013 yılında ilgili direktife paralel olarak,[10]. 6493 Sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun [11].(6493 Sayılı Kanun) hazırlanarak yürürlüğe girmiş ve bu kavramların sınırları çizilmiştir. 6493 Sayılı Kanun’da düzenlenen bu kavramların hukuki yapıları ve tâbi oldukları prosedür itibariyle birbirlerinden farklarını doğru bir şekilde belirlemek oldukça önemlidir.[12].
Örneğin ödeme bir para havalesi, mobil ödemelere ilişkin hizmetler iken ödeme yöntemi ya da 6493 Sayılı Kanun’daki ifadesi ile ödeme aracı; kağıt para, elektronik para, kredi kartı, çek, elektronik çek gibi bu ödemede kullanılan araçları ifade etmektedir.[13]. Ödeme sistemleri ise, içinde ödeme ve ödeme araçlarının da olduğu fakat asıl olarak sistem katılımcılarının arasında takas ve mutabakat yapmaya yarayan sistemleri ifade etmektedir.[14]. Bir diğer deyişle, ödeme sistemleri örneğin, bankaların söz konusu parayı kendi aralarında takas ve mutabakat yapmak suretiyle aktardıkları sistemlere verilen isimdir.[15].
Kısaca, takas ve mutabakat içermeyen hiçbir sistemin ödeme sistemi olduğundan söz edilemeyecektir. Bu nedenle bu iki kavramın izah edilmesinde fayda vardır.
6493 Kanun’un m. 3/f. 1 takas kavramını; Commitee for Payment and Settlement System (Ödeme ve Mutabakat Sistemleri Komitesi) tarafından hazırlanan Ödeme ve Mutabakat Sistemlerinde Kullanılan Terimler Sözlüğünde yer alan tanımı tekrar ederek “Sisteme gönderilen transfer emirlerinin aktarımı, bu emirlerin karşılıklı olarak iletilmesine ve mutabakat öncesi provizyon alındığı durumlarda provizyon alınmasına aracılık edilmesi ve bazı durumlarda bu emirlerin netleştirilmesi işlemlerini” ifade etmektedir. Mutabakat ise yine aynı maddede “iki ya da daha fazla taraf arasındaki fon ya da menkul kıymet aktarımından kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesi” şeklinde tanımlanmıştır.[16].
6493 sayılı Kanun’un m. 4/f. 1’e göre “Sistem, sistem işleticisi tarafından işletilir. Banka ve bu Kanunun 5 inci maddesi uyarınca faaliyet izni alanlar dışındaki kişiler sistem işleticisi olarak faaliyette bulunamaz.” şeklindedir. Buradaki Banka ifadesi Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasını (TCMB) ifade etmekte ve buradan hareketle de ülkemizde asli sistem işleticisinin TCMB olduğu ve ancak TCMB tarafından Kanunda öngörülen koşulları taşıması şartıyla faaliyet izni verilen tüzel kişilerin sistem işleticisi olarak faaliyet gösterebileceği düzenlenmektedir. 2020 yılı itibariyle ülkemizde işletilen ödeme sistemleri; TCMB tarafından işletilen Elektronik Fon Transfer Sistemi (EFT)[17]. ve Elektronik Menkul Kıymet Transfer Sistemi (EMKT),[18]. TCMB’den faaliyet izni alarak Bankalar Arası Kart Merkezi A.Ş. (BKM) tarafından işletilen Yurtiçi Takas ve Hesaplaşma Sistemi,[19]. İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (TAKASBANK) tarafından işletilen Pay Piyasası Takas Sistemi,[20]. Borçlanma Araçları Piyasası Takas Sistemi[21]., Takasbank Çek Takas Sistemi,[22]. Merkezî Kayıt Kuruluşu A.Ş. (MKK) tarafından işletilen Merkezi Kaydi Sistem,[23]. Garanti Ödeme Sistemleri A.Ş. (GÖSAŞ) tarafından işletilen Takasnet Sistemi,[24]. Paycore Ödeme Hizmetleri Takas ve Mutabakat Sistemleri A.Ş. (Paycore) tarafından işletilen Paycore Takas Sistemi’dir.[25].
Yazar: Feride Hilal İMAL / Avukat
Elektronik Ödeme Yöntemleri isimli çalışmamızın ikinci bölümü olan “Genel Anlamda Ödeme ve Para” başlıklı makalemize bu linkten ulaşabilirsiniz.
Elektronik Ödeme Yöntemleri isimli çalışmamızın üçüncü bölümü olan “Uygulamada Elektronik Ödeme Yöntemleri” başlıklı makalemize bu linkten ulaşabilirsiniz.
Elektronik Ödeme Yöntemleri isimli çalışmamızın dördüncü bölümü olan “Elektronik Para” başlıklı makalemize bu linkten ulaşabilirsiniz.
[1] Av. Feride Hilal İmal tarafından 2020 yılında Bahçeşehir Üniversitesi Bilişim Hukuku Yüksek Lisans Programı kapsamında hazırlanmış çalışmanın ilk bölümüdür.
[2] YILDIRIM, Yasin, Elektronik Ticaret Güvenliğine Yönelik Yasal Düzenlemeler: Türkiye ve Birleşik Krallık Yasal Düzenlemelerinin Karşılaştırmalı Bir İncelemesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 5.
[3] DOĞAN, Merve, Elektronik Ticaretin Gelişim Süreci ve Türkiye’de İşletmeden Tüketiciye (B2c) Elektronik Ticaret Üzerine Bir Araştırma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018, s. 3.
[4] ÇELİK, Tuğba, Elektronik Ticaret ve Rekabet Hukuku Kapsamında Çok Taraflı Pazaryerleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 5.
[5] KAYA, Ferman, E-Ticaret Hukuku ve Tüketici Hukukundaki Uygulamaları, 2. Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2018, s. 49.
[6]SENER, Oruç Hami, ECash Sisteminde Üretilen Elektronik Paranın (Nakdi) Para Kavramı Bakımından Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 9, Özel Sayı, 2007, s. 458.
[7]KAHRAMAN, Abdüssamed, Türk ve Avrupa Birliği Düzenlemeleri Işığında Elektronik Para, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 19.
[8]YURTÇİÇEK, Mehmet Sıddık, Hukuki Açıdan Elektronik Para, 2. Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2015, s.105.
[9]YURTÇİÇEK, s. 230.
[10]BOZKURT YÜKSEL, Armağan Ebru, Elektronik Para, Sanal Para, Bıtcoın ve Lınden Doları’na Hukuki Bir Bakış İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası C. LXXIII, S. 2, 2015, s. 185.
[11] RG. 27. Haziran 2013, S. 28690.
[12] KAHRAMAN, s. 18.
[13]KİRDABAN, M. İbrahim, Ödeme Sistemlerindeki Gelişmeler ve Ödeme Sistemlerinin Finansal Sistem İstikrarı Üzerindeki Etkileri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Ankara, 2005, s. 46.
[14] YURTÇİÇEK, s. 230; KİRDABAN s. 47.
[15]ÇAY, Şerif, Elektronik Ödeme Sistemlerinin Finansal Piyasalara Etkisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, s. 15; Ödeme Sistemleri-Türkiye’de Ödeme Sistemleri, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Yayınları, Ankara, 2014, s. 2.
[16] POLAT, Cihan, Elektronik Para ve Ödeme Sistemlerinin Türkiye’de Gelişimi ve İşleyişi: Türkiye Uygulamalarının Hukuk ve Finans Disiplinleri Açısından Uluslararası Örnekler ile Karşılaştırılması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 147.
[17] 1992 yılında faaliyete geçen ilk EFT Sistemi, 2000 yılında yerini şu anda kullanılan yeni nesil EFT sistemine bırakmıştır. TCMB 2011-2013 yılları arasında EFT sisteminde bir ayırıma gitmiş ve bankalar arasındaki büyük tutarlı para aktarımlarını bankalar arası TL aktarım sistemi, müşteriler arası küçük tutarlı para aktarımlarını Müşteriler arası TL aktarım sistemi olarak iki ayrı sisteme ayırmıştır. Detaylı bilgi için bkz. YURTÇİÇEK, s. 117.
[18]Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi menkul kıymetlerin saklanması, bankalar arasındaki takas ve mutabakatını yapan sisteme verilen isimdir. TCMB Ödeme Sistemleri yeniden yapılandırma programı çerçevesinde geliştirilen ikinci nesil EMKT Sistemi 12 Temmuz 2013 tarihinde faaliyete geçmiştir. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 7.
[19] BKM bünyesinde bulunan yurtiçi takas ve hesaplaşma sistemi aracılığı ile kart kullanıcılarının alışverişleri dolayısıyla bankalar arasındaki borç ve alacakların takas ve mutabakat işlemleri yapılmaktadır. Bu sistem, kart ihraç eden banka ile kartın kullanıldığı POS cihazının farklı bankalara ait olması durumunda yapılan alışverişlerin takas ve mutabakatı için kullanılmaktadır. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 10.
[20] Finansal piyasalarda gerçekleştirilen işlemleri yapan banka harici aracı kuruluşları bankalar arasında kullanılan ödeme sistemlerine dahil olmadıkları için, Takasbank aracılığı ile bu sistemlere dahil olabilmekte ve takas ve mutabakat işlemlerini bu yolla gerçekleştirebilmektedirler. Takasbank bu sistemde köprü görevi görmektedir. Bu yolla Borsa İstanbul bünyesinde bulunan Pay Piyasası, Gelişen İşletmeler Piyasası, Borçlanma Araçları Piyasası, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ve Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası’nda gerçekleşen işlemlerin taraflar arasındaki takas ve mutabakatı Takasbank aracılığıyla yapılabilmektedir. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 14.
[21]] Borçlanma araçları piyasası işlemlerinde de takas ve mutabakat, pay senedi işlemlerindeki gibi gerçekleştirilmekte fakat bu sistemde işlemler aynı gün içinde gerçekleştirilmektedir. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 14.
[22] Bankalar arasında çek takas ve mutabakat işlemleri BTOM vasıtasıyla gerçekleştirilmekte, çeke ilişkin bilgi aktarımları elektronik ortamda yapılmaktadır. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s.10.
[23] MKK nezdinde kayden izlenen sermaye piyasası araçlarından Borsa İstanbul nezdinde işlem görenlere ilişkin alım satım işlemlerinin takas ve mutabakatı MKK ile Takasbank arasındaki bütünleşik sistem aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Borsa İstanbul’da gerçekleşen söz konusu işlemlerin mutabakatı, Takasbank’tan alınan müşteri bazında netleşmiş işlem sonuçları doğrultusunda, yatırımcıların MKK nezdindeki hesaplarında menkul kıymetlerin transferi gerçekleştiğinde tamamlanmaktadır. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 10.
[24] Garanti Ödeme Sistemleri A.Ş. (GÖSAŞ) TakasNET isimli ödeme sistemi vasıtasıyla Bonus Markalı kredi kartlarının yine bonus özellikli POS’larda gerçekleştirilen işlemlerinde Bonus sistemine üye bankalar arasındaki takas ve mutabakatını sağlamaktadır. 2020 yılı itibariyle 9 banka, (Garanti, Deniz, Teb, ICBC, ING, Fiba, ŞekerBank, TürkiyeFinans) TakasNet Sisteminin katılımcısı konumundadır. Bu hususta bkz. https://www.garantiodemesistemleri.com/ , Erişim tarihi: 20.04.2020.
[25] Paycore, hizmet verdiği kuruluşların müşterilerinin ödeme kartları ile yaptıkları ödeme işlemleri sonrasında üyeler arasındaki takas ve mutabakatı sağlamaktadır. Söz konusu takas ve mutabakat faaliyetlerini Paycore Takas Sistemi adını verdiği ödeme sistemi altyapısı vasıtasıyla gerçekleştiren Paycore’un mevcut durumda 7 katılımcısı bulunmaktadır. Bu hususta bkz. https://www.paycore.com/cozumler/odeme-sistemleri-hizmetleri, Erişim tarihi 20.04.2020.
6493 SAYILI ÖDEME VE MENKUL KIYMET MUTABAKAT SİSTEMLERİ, ÖDEME HİZMETLERİ VE ELEKTRONİK PARA KURULUŞLARI HAKKINDA KANUN ÇERÇEVESİNDE ÖDEME SİSTEMATİĞİNİN İŞLEYİŞİ VE OYUNCULARI [1].
GİRİŞ
Bilişim teknolojilerinin hızla gelişmesiyle teknoloji hayatımızın her alanına dâhil olmuş, özellikle ticaretin elektronik ortama taşınması ile de klasik anlamda para ve ödeme yöntemleri de şekil değiştirmiş ve hayatımıza yeni kavram ve yöntemler dâhil olmuştur.
Klasik anlamda banknot ve metal olarak piyasada dolaşımda olan para, yerini dijital türevlerine bırakmış ve merkez bankasına bağlı olan veya olmayan çeşitli elektronik ödeme yöntemleri bankacılık sistemlerine ve günlük hayatlarımıza dâhil olmuştur.
Ödemelerin fiilen temasla gerçekleştiği, nakit bulundurma zorunluluğunun bulunduğu nakit ödeme yönteminden sonra elektronik ödeme yöntemlerinin hayatımıza girmesi ile hem küçük ölçekli firmalar hem de bireysel tüketiciler için ürünü ve hizmeti sunma, ürüne ve hizmete ulaşma çok daha kolay hale gelmiş ve ödeme yöntemleri hızla gelişmeye ve çeşitlenmeye devam etmiştir. Elbette bu yeni alternatif ödeme yöntemleri beraberinde bazı güvenlik sorunlarını da beraberinde getirmiştir.
Teknolojinin hızla ekonomi ve ticarette etkin rol oynaması, alternatif ödeme yöntemlerinin ortaya çıkması ile tüm bu sistemlerin düzenlenmesi, denetlenmesi ve güvenli bir yapı oluşturulabilmesi amacıyla yasal düzenlemelerin yapılması gerekliliği doğmuştur.
Ülkemizde de bu yapının doğru işleyebilmesini sağlayan çeşitli yasal düzenlemeler yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir.
Ödeme yöntemleri konusunda en önemli düzenleme 27 Haziran 2013 tarihinde yürürlüğe giren 6493 sayılı ödeme ve menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun’dur.
İş bu çalışmada ilgili kanun çerçevesinde Türkiye’deki ödeme sistematiğinin işleyişi ve oyuncuları genel olarak izah edilmeye çalışılacak, ardından da en çok kullanılan elektronik ödeme yöntemleri detaylandırılacaktır.
Geleneksel anlamda ticaret insanlık tarihinin ilk yıllarından beri önce takasla sonra da paranın bulunmasıyla, para kullanılarak yapılan ve bugünlere büyük değişimlerden geçerek gelen son yüzyılda ise teknolojik gelişmelerle dijital bir platforma da geçerek gelişen bir olgudur.[2].
Elektronik ticaretin ise uluslararası teşkilatlar tarafından yapılmış birçok tanımı mevcuttur. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD)’ye göre e-ticaret “siparişlerin alınması veya verilmesi amacıyla özel olarak dizayn edilmiş yöntemler kullanarak, bilgisayar ağları üzerinden yapılan mal ve hizmetlerin alım, satım işlemidir” şeklinde tanımlanırken[3]., Dünya Ticaret Örgütü ise (WTO) “mal ve hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağlarının üzerinden yapılması” olarak tanımlamıştır.[4]. Bu iki tanımdan da yola çıkarak elektronik ticaret, kural olarak coğrafi koşullarla bağlı kalmaksızın mal veya hizmet alım-satımlarının bilgisayar ve teknolojik alt yapılar ve yine kendine ödeme yöntemleri kullanılmak suretiyle gerçekleştirilmesi şeklinde tanımlanabilir.[5].
Günümüzde elektronik ticaretin kapasitesi özellikle teknolojiye erişimin kolaylaşması ve ucuzlaması ile internet kullanıcılarının sayısının artmasına paralel olarak hızla yükselmektedir.[6].
Elektronik ticaretin hızlı bir gelişim sürecine girmesiyle Avrupa’ da 1990’lı yıllarda kullanılmaya başlayan elektronik para ve elektronik ödeme yöntemlerinin hukuki bir zemine oturtulabilmesi için çeşitli çalışmalar yapılmaya başlanmış,[7]. 2000 yılı itibariyle 2000/46/AK numaralı AB direktifi ile düzenlemeye alınmış, 2009 yılındaki 2009/110/AK numaralı AB direktifi ile 2000 yılındaki 2000/46/AK numaralı AB direktifi ilga edilmiştir.
Ülkemizde ise, 2013 yılına kadar, elektronik para, ödeme sistemleri ve ödeme hizmetlerine ilişkin özel bir düzenleme yapılamamış, ilgili işleyiş 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) Kanunu, 5411 sayılı Bankacılık Kanunu, 5941 sayılı Çek Kanunu, 5464 sayıl Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu, 6102 Türk Ticaret Kanunu gibi yürürlükte olan kanunlarla yorumlanarak yürütülmeye çalışılmış,[8]. bu durum da uygulamada ve bazı çalışmalarda sıklıkla kavram karmaşasına neden olmuştur. Hatta öyle ki, ödeme ve elektronik para hizmeti sunan birçok kuruluşun kendilerini ödeme sistemi olarak tanımladıkları, hatta 6493 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesinden önce birçoğunun ticaret unvanlarında ödeme sistemi ibaresine yer verdiği görülmüştür.[9].
Bu gereksinimden ve AB ile bu yönde uyum sağlanması ve iç hukukun düzenlenmesi amacıyla mevzuat çalışmaları yapılmaya başlanmış, 2013 yılında ilgili direktife paralel olarak,[10]. 6493 Sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun [11].(6493 Sayılı Kanun) hazırlanarak yürürlüğe girmiş ve bu kavramların sınırları çizilmiştir. 6493 Sayılı Kanun’da düzenlenen bu kavramların hukuki yapıları ve tâbi oldukları prosedür itibariyle birbirlerinden farklarını doğru bir şekilde belirlemek oldukça önemlidir.[12].
Örneğin ödeme bir para havalesi, mobil ödemelere ilişkin hizmetler iken ödeme yöntemi ya da 6493 Sayılı Kanun’daki ifadesi ile ödeme aracı; kağıt para, elektronik para, kredi kartı, çek, elektronik çek gibi bu ödemede kullanılan araçları ifade etmektedir.[13]. Ödeme sistemleri ise, içinde ödeme ve ödeme araçlarının da olduğu fakat asıl olarak sistem katılımcılarının arasında takas ve mutabakat yapmaya yarayan sistemleri ifade etmektedir.[14]. Bir diğer deyişle, ödeme sistemleri örneğin, bankaların söz konusu parayı kendi aralarında takas ve mutabakat yapmak suretiyle aktardıkları sistemlere verilen isimdir.[15].
Kısaca, takas ve mutabakat içermeyen hiçbir sistemin ödeme sistemi olduğundan söz edilemeyecektir. Bu nedenle bu iki kavramın izah edilmesinde fayda vardır.
6493 Kanun’un m. 3/f. 1 takas kavramını; Commitee for Payment and Settlement System (Ödeme ve Mutabakat Sistemleri Komitesi) tarafından hazırlanan Ödeme ve Mutabakat Sistemlerinde Kullanılan Terimler Sözlüğünde yer alan tanımı tekrar ederek “Sisteme gönderilen transfer emirlerinin aktarımı, bu emirlerin karşılıklı olarak iletilmesine ve mutabakat öncesi provizyon alındığı durumlarda provizyon alınmasına aracılık edilmesi ve bazı durumlarda bu emirlerin netleştirilmesi işlemlerini” ifade etmektedir. Mutabakat ise yine aynı maddede “iki ya da daha fazla taraf arasındaki fon ya da menkul kıymet aktarımından kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesi” şeklinde tanımlanmıştır.[16].
6493 sayılı Kanun’un m. 4/f. 1’e göre “Sistem, sistem işleticisi tarafından işletilir. Banka ve bu Kanunun 5 inci maddesi uyarınca faaliyet izni alanlar dışındaki kişiler sistem işleticisi olarak faaliyette bulunamaz.” şeklindedir. Buradaki Banka ifadesi Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasını (TCMB) ifade etmekte ve buradan hareketle de ülkemizde asli sistem işleticisinin TCMB olduğu ve ancak TCMB tarafından Kanunda öngörülen koşulları taşıması şartıyla faaliyet izni verilen tüzel kişilerin sistem işleticisi olarak faaliyet gösterebileceği düzenlenmektedir. 2020 yılı itibariyle ülkemizde işletilen ödeme sistemleri; TCMB tarafından işletilen Elektronik Fon Transfer Sistemi (EFT)[17]. ve Elektronik Menkul Kıymet Transfer Sistemi (EMKT),[18]. TCMB’den faaliyet izni alarak Bankalar Arası Kart Merkezi A.Ş. (BKM) tarafından işletilen Yurtiçi Takas ve Hesaplaşma Sistemi,[19]. İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (TAKASBANK) tarafından işletilen Pay Piyasası Takas Sistemi,[20]. Borçlanma Araçları Piyasası Takas Sistemi[21]., Takasbank Çek Takas Sistemi,[22]. Merkezî Kayıt Kuruluşu A.Ş. (MKK) tarafından işletilen Merkezi Kaydi Sistem,[23]. Garanti Ödeme Sistemleri A.Ş. (GÖSAŞ) tarafından işletilen Takasnet Sistemi,[24]. Paycore Ödeme Hizmetleri Takas ve Mutabakat Sistemleri A.Ş. (Paycore) tarafından işletilen Paycore Takas Sistemi’dir.[25].
Yazar: Feride Hilal İMAL / Avukat
Elektronik Ödeme Yöntemleri isimli çalışmamızın ikinci bölümü olan “Genel Anlamda Ödeme ve Para” başlıklı makalemize bu linkten ulaşabilirsiniz.
Elektronik Ödeme Yöntemleri isimli çalışmamızın üçüncü bölümü olan “Uygulamada Elektronik Ödeme Yöntemleri” başlıklı makalemize bu linkten ulaşabilirsiniz.
Elektronik Ödeme Yöntemleri isimli çalışmamızın dördüncü bölümü olan “Elektronik Para” başlıklı makalemize bu linkten ulaşabilirsiniz.
[1] Av. Feride Hilal İmal tarafından 2020 yılında Bahçeşehir Üniversitesi Bilişim Hukuku Yüksek Lisans Programı kapsamında hazırlanmış çalışmanın ilk bölümüdür.
[2] YILDIRIM, Yasin, Elektronik Ticaret Güvenliğine Yönelik Yasal Düzenlemeler: Türkiye ve Birleşik Krallık Yasal Düzenlemelerinin Karşılaştırmalı Bir İncelemesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 5.
[3] DOĞAN, Merve, Elektronik Ticaretin Gelişim Süreci ve Türkiye’de İşletmeden Tüketiciye (B2c) Elektronik Ticaret Üzerine Bir Araştırma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ufuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018, s. 3.
[4] ÇELİK, Tuğba, Elektronik Ticaret ve Rekabet Hukuku Kapsamında Çok Taraflı Pazaryerleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 5.
[5] KAYA, Ferman, E-Ticaret Hukuku ve Tüketici Hukukundaki Uygulamaları, 2. Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2018, s. 49.
[6]SENER, Oruç Hami, ECash Sisteminde Üretilen Elektronik Paranın (Nakdi) Para Kavramı Bakımından Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 9, Özel Sayı, 2007, s. 458.
[7]KAHRAMAN, Abdüssamed, Türk ve Avrupa Birliği Düzenlemeleri Işığında Elektronik Para, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 19.
[8]YURTÇİÇEK, Mehmet Sıddık, Hukuki Açıdan Elektronik Para, 2. Baskı, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2015, s.105.
[9]YURTÇİÇEK, s. 230.
[10]BOZKURT YÜKSEL, Armağan Ebru, Elektronik Para, Sanal Para, Bıtcoın ve Lınden Doları’na Hukuki Bir Bakış İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası C. LXXIII, S. 2, 2015, s. 185.
[11] RG. 27. Haziran 2013, S. 28690.
[12] KAHRAMAN, s. 18.
[13]KİRDABAN, M. İbrahim, Ödeme Sistemlerindeki Gelişmeler ve Ödeme Sistemlerinin Finansal Sistem İstikrarı Üzerindeki Etkileri, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Uzmanlık Yeterlilik Tezi, Ankara, 2005, s. 46.
[14] YURTÇİÇEK, s. 230; KİRDABAN s. 47.
[15]ÇAY, Şerif, Elektronik Ödeme Sistemlerinin Finansal Piyasalara Etkisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, s. 15; Ödeme Sistemleri-Türkiye’de Ödeme Sistemleri, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Yayınları, Ankara, 2014, s. 2.
[16] POLAT, Cihan, Elektronik Para ve Ödeme Sistemlerinin Türkiye’de Gelişimi ve İşleyişi: Türkiye Uygulamalarının Hukuk ve Finans Disiplinleri Açısından Uluslararası Örnekler ile Karşılaştırılması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, s. 147.
[17] 1992 yılında faaliyete geçen ilk EFT Sistemi, 2000 yılında yerini şu anda kullanılan yeni nesil EFT sistemine bırakmıştır. TCMB 2011-2013 yılları arasında EFT sisteminde bir ayırıma gitmiş ve bankalar arasındaki büyük tutarlı para aktarımlarını bankalar arası TL aktarım sistemi, müşteriler arası küçük tutarlı para aktarımlarını Müşteriler arası TL aktarım sistemi olarak iki ayrı sisteme ayırmıştır. Detaylı bilgi için bkz. YURTÇİÇEK, s. 117.
[18]Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi menkul kıymetlerin saklanması, bankalar arasındaki takas ve mutabakatını yapan sisteme verilen isimdir. TCMB Ödeme Sistemleri yeniden yapılandırma programı çerçevesinde geliştirilen ikinci nesil EMKT Sistemi 12 Temmuz 2013 tarihinde faaliyete geçmiştir. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 7.
[19] BKM bünyesinde bulunan yurtiçi takas ve hesaplaşma sistemi aracılığı ile kart kullanıcılarının alışverişleri dolayısıyla bankalar arasındaki borç ve alacakların takas ve mutabakat işlemleri yapılmaktadır. Bu sistem, kart ihraç eden banka ile kartın kullanıldığı POS cihazının farklı bankalara ait olması durumunda yapılan alışverişlerin takas ve mutabakatı için kullanılmaktadır. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 10.
[20] Finansal piyasalarda gerçekleştirilen işlemleri yapan banka harici aracı kuruluşları bankalar arasında kullanılan ödeme sistemlerine dahil olmadıkları için, Takasbank aracılığı ile bu sistemlere dahil olabilmekte ve takas ve mutabakat işlemlerini bu yolla gerçekleştirebilmektedirler. Takasbank bu sistemde köprü görevi görmektedir. Bu yolla Borsa İstanbul bünyesinde bulunan Pay Piyasası, Gelişen İşletmeler Piyasası, Borçlanma Araçları Piyasası, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ve Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası’nda gerçekleşen işlemlerin taraflar arasındaki takas ve mutabakatı Takasbank aracılığıyla yapılabilmektedir. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 14.
[21]] Borçlanma araçları piyasası işlemlerinde de takas ve mutabakat, pay senedi işlemlerindeki gibi gerçekleştirilmekte fakat bu sistemde işlemler aynı gün içinde gerçekleştirilmektedir. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 14.
[22] Bankalar arasında çek takas ve mutabakat işlemleri BTOM vasıtasıyla gerçekleştirilmekte, çeke ilişkin bilgi aktarımları elektronik ortamda yapılmaktadır. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s.10.
[23] MKK nezdinde kayden izlenen sermaye piyasası araçlarından Borsa İstanbul nezdinde işlem görenlere ilişkin alım satım işlemlerinin takas ve mutabakatı MKK ile Takasbank arasındaki bütünleşik sistem aracılığı ile gerçekleştirilmektedir. Borsa İstanbul’da gerçekleşen söz konusu işlemlerin mutabakatı, Takasbank’tan alınan müşteri bazında netleşmiş işlem sonuçları doğrultusunda, yatırımcıların MKK nezdindeki hesaplarında menkul kıymetlerin transferi gerçekleştiğinde tamamlanmaktadır. Bu hususta bkz. Türkiye’de Ödeme Sistemleri, TCMB Yayınları, http://eftemkt.tcmb.gov.tr/pdf/EFT_kitapcik.pdf, Erişim tarihi 20.04.2020, s. 10.
[24] Garanti Ödeme Sistemleri A.Ş. (GÖSAŞ) TakasNET isimli ödeme sistemi vasıtasıyla Bonus Markalı kredi kartlarının yine bonus özellikli POS’larda gerçekleştirilen işlemlerinde Bonus sistemine üye bankalar arasındaki takas ve mutabakatını sağlamaktadır. 2020 yılı itibariyle 9 banka, (Garanti, Deniz, Teb, ICBC, ING, Fiba, ŞekerBank, TürkiyeFinans) TakasNet Sisteminin katılımcısı konumundadır. Bu hususta bkz. https://www.garantiodemesistemleri.com/ , Erişim tarihi: 20.04.2020.
[25] Paycore, hizmet verdiği kuruluşların müşterilerinin ödeme kartları ile yaptıkları ödeme işlemleri sonrasında üyeler arasındaki takas ve mutabakatı sağlamaktadır. Söz konusu takas ve mutabakat faaliyetlerini Paycore Takas Sistemi adını verdiği ödeme sistemi altyapısı vasıtasıyla gerçekleştiren Paycore’un mevcut durumda 7 katılımcısı bulunmaktadır. Bu hususta bkz. https://www.paycore.com/cozumler/odeme-sistemleri-hizmetleri, Erişim tarihi 20.04.2020.